Ως παιδί γένους θηλυκού δεν επέλεγα συχνά για την ευχαρίστησή μου πολεμικά βιβλία. Τον περίφημο «Πόλεμο των κουμπιών» τον διάβασα ενήλικη. Όσο ήμουνα μικρή ο τίτλος του μου θύμιζε μόνον το τσίγκινο κουτί που φύλαγε η γιαγιά στην ντουλάπα της, φίσκα στα κουμπιά, κάθε μεγέθους και χρώματος, άλλα λαμπερά σαν χρυσά ή φιλντισένια, άλλα ντυμένα με υφάσματα, που τα έπαιρνα και έστηνα ιστορίες ειρηνικές.
Στο σχολείο έπαιζα λάστιχο και κυνηγητό. Τα αγόρια όμως έπαιζαν πόλεμο ή κλέφτες κι αστυνόμους που κι αυτό, πόλεμος ήταν. Εγώ έπαιξα πρώτη φορά πόλεμο όταν «χτύπησε» ο σεισμός του ’81 την Αθήνα και φιλοξενούμασταν «σεισμόπληκτοι» οικογενειακώς στο λυόμενο κάποιων γνωστών στην Κερατέα και ξαμολιόμουνα με μια αγοροπαρέα στα γύρω χωράφια. Εκεί υποδυόμασταν τους αγαπημένους μας ήρωες από τη σειρά κινουμένων σχεδίων G-Force, ανεβαίναμε πάνω στα λιόδεντρα-διαστημόπλοια και δίναμε μάχες. Επιτέλους ένιωθα το τίναγμα της αδρεναλίνης των πολεμικών συρράξεων και κατανοούσα για πρώτη φορά το πολεμικό μένος των αγοριών.
Οι κυρίες Μαρία Αγγελίδου (συγγραφέας και μεταφράστρια) και Ελένη Σβορώνου (συγγραφέας και υπεύθυνη του Προγράμματος Κατάρτισης Ενηλίκων στο WWF Ελλάς) στο σεμινάριο «Ο πόλεμος στο παιδικό βιβλίο» ανασκαλεύουν εκείνα τα βιβλία που δεν διάβασα και προτείνουν ευφάνταστες ασκήσεις επί χάρτου στους συμμετέχοντες που θέλουν να ανακαλύψουν και να καταγράψουν πολεμικές ιστορίες του παρόντος ή του παρελθόντος, πολέμους οικογενειακούς, έρωτες-πολέμους, πολέμους εντός της ψυχής τους κοκ.
Είναι απίστευτα πλούσιο το υλικό σε παιδικά βιβλία που μιλάνε για πόλεμο από το 1900 και δώθε. Βλέπεις ο πόλεμος πουλάει, σε όλες τις εποχές. Βιβλία που γράψανε κυρίως Γάλλοι και Γερμανοί, οι δύο μεγάλοι αντίπαλοι της ευρωπαϊκής σκηνής του εικοστού αιώνα. Η εκδοτική παραγωγή κορυφώνεται όσο πλησιάζουμε τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο μα δεν χάνει το φόρτε της ούτε και μετά τη λήξη του πρώτου «μεγάλου» πολέμου, του πρώτου πολέμου που προκάλεσε μαζικούς θανάτους αμάχων στο σύγχρονο δυτικό κόσμο. Συνειδητοποίησα για πρώτη φορά ότι στον Α’ παγκόσμιο δεν υπήρχαν κληρωτοί, οι στρατοί ήταν μισθοφορικοί, ήταν τότε που η προπαγάνδα των κυβερνήσεων φρόντιζε να φυτέψει για πρώτη φορά στο μυαλό του κάθε πολίτη ότι δενυπάρχει καλύτερο από το να πεθάνει για την πατρίδα.
Ο πόλεμος συχνά παρουσιάζεται στα βιβλία των μικρών ως κάτι αστείο – γιατί πώς αλλιώς να ξορκίσεις τον φόβο για κάτι τόσο τρομερό; Οι εχθροί είναι πάντοτε δειλοί και χαζοί, τους φωνάζουμε με αστεία ονόματα για να τους υποτιμήσουμε και να τους ξεφοβηθούμε. Στα βιβλία άλλοτε τα παιδιά παίζουν πόλεμο και άλλοτε συμμετέχουν στον πόλεμο βοηθώντας τους μεγάλους. Ο πόλεμος καταργεί το σαβουάρ βιβρ και τα επιτρέπει όλα, μέχρι και τα βρωμόλογα, αφού γράφτηκε πριν από 100 περίπου χρόνια σε γαλλικό παιδικό βιβλίο ότι «Αυτοί οι γερμανοί είναι πολύ βρωμιάρηδες. Μέχρι και τα ‘περιστέρια’ τους κλάνουν!» (στη γερμανική η λέξη που χρησιμοποιείται για το αεροπλάνο είναι η ίδια που χρησιμοποιείται για το περιστέρι).
Πόλεμοι συνεχίζουν να μαίνονται σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, ωστόσο οι καιροί αλλάζουν και μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου εμφανίζονται συχνά στην παιδική λογοτεχνία και φωνές σκεπτικές ως προς τον πόλεμο, φωνές αντιπολεμικές, αντιηρωικές, ιδιαίτερα μετά τα αντιπολεμικά κινήματα των νέων στις δεκαετίες 60 και 70 σε Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία και ΗΠΑ. Βιβλία για παιδιά όπως Οι κατακτητές του David McKee σπέρνουν καινά δαιμόνια, μας βάζουν να κοιταχτούμε στον καθρέφτη πόσο μας αλλάζει ο πόλεμος, νικητές και ηττημένους.
Όσο επιχερηματολογούμε για την παρουσίαση του πολέμου από τους μεγάλους μέσα στα παιδικά βιβλία μας πολιορκούν γλάροι που κρώζουν γύρω από την ταράτσα του Ιανού (ναι, είμαστε στην οδό Σταδίου). Αυτοί μάλλον έλκονται από τα σκουπίδια της πόλης. Τα βιβλία δεν θα μας δώσουν απαραίτητα τις σωστές απαντήσεις αλλά μπορούν να μας προβληματίσουν για το πώς εμείς μιλάμε στα παιδιά μας για τον πόλεμο, με τι χρώματα τον παρουσιάζουμε, αν στην ουσία τον εξυμνούμε ή τον κατακεραυνώνουμε. Είτε λέγεται Β’ παγκόσμιος, είτε λέγεται πόλεμος στη Συρία ή οικονομικός πόλεμος στην Ελλάδα του 21ου αιώνα.
Ιανός, Σεμινάριο Δημιουργικής Γραφής, Παιδικό και νεανικό βιβλίο: Ο πόλεμος στο παιδικό βιβλίο, συντονίστριες Μαρία Αγγελίδου, Ελένη Σβορώνου